به گزارش قدس خراسان، سنگ‌درمانی و انرژی‌درمانی یکی از سوژه‌های روز فضای مجازی است که دنبال‌کنندگان این مسیر حال خوش خود را در لابه‌لای سنگ‌های توصیه شده توسط کسانی جست‌وجو می‌کنند که با آب و تاب از تقویت چاکراه‌های بدن، افزایش توان و انرژی، کسب روزی، دوری چشم زخم، افزایش شانس، جذب معشوق و سایر موضوعات مشابه می‌گویند.

در کنار جذابیت، زیبایی و بی‌خطری که بسیاری از گوهرسنگ‌ها از جمله فیروزه، عقیق، یشم، لاجورد و سایر گوهرسنگ‌های مورد استفاده در جواهرسازی و انرژی‌درمانی دارند، نباید از حضور گوهرسنگ‌هایی که یا به صورت طبیعی به دلیل اینکه یک کانی معدنی هستند در ساختار خود رادیواکتیو دارند یا در فرایند تولید آغشته به رادیواکتیو می‌شوند، غافل شد.در این باره عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی و متخصص گوهرشناسی کاربردی و کانی‌های صنعتی عنوان کرد: پدیده تشعشع و رادیواکتیویته در گوهرسنگ‌های قیمتی موضوعی حساس است و در ابتدا لازم است بر این موضوع تأکید فراوان شود که اکثریت و غالب گوهرسنگ‌ها هیچ گونه تشعشع مضری ندارند و استفاده از آن‌ها کاملاً ایمن است.

مرتضی رزم‌آرا ادامه داد: دومین نکته مهم این است که با پرتودهی با مواد رادیواکتیو، تمامی گوهرسنگ‌های پرتودهی شده، خودرادیواکتیو نمی‌شوند. فقط تعداد اندکی از گوهرسنگ‌ها می‌توانند با تکنیک‌های تابشی خاصی فعال شوند و تشعشعات رادیواکتیو ساطع کنند.

مراقب بیماری‌ها با منشأ اشعه رادیواکتیو باشیم

وی افزود: کانی‌های رادیواکتیو کانی‌هایی هستند که حاوی ایزوتوپ‌های رادیواکتیوند که معمولاً اتم‌های یک عنصر با هسته ناپایدار دارند که در طول زمان تجزیه یا تالشی پیدا می‌کنند. این تالشی، انرژی را به شکل تشعشع آزاد می‌کند که می‌تواند برای انسان مضر باشد. این کانی‌ها در محیط‌های مختلف از جمله در سنگ‌ها، خاک و حتی آب ممکن است یافت شوند. 

عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی خاطرنشان کرد: مقدار رادیواکتیویته در یک کانی به تمرکز ایزوتوپ‌های رادیواکتیو در کانی بستگی دارد. برخی از کانی‌ها مانند اورانینیت بسیار پرتوزا هستند، در حالی که برخی دیگر مانند مونازیت فقط اندکی رادیواکتیو هستند. البته آگاهی از خطرات مرتبط با کانی‌های رادیواکتیو مهم و انجام اقدام‌های احتیاطی برای جلوگیری از قرار گرفتن در معرض سطوح بالای تشعشع ضروری و هنگام کار با کانی‌های رادیواکتیو رعایت روش‌های ایمنی مهم است.

وی با اشاره به خطرات موجود در کانی‌های دارای تشعشع رادیواکتیو تصریح کرد: تشعشعات ساطع شده از کانی‌های رادیواکتیو می‌توانند برای انسان مضر باشند. قرار گرفتن در معرض سطوح بالای تابش می‌تواند سبب سرطان، آسیب‌های ژنتیکی و سایر مشکلات سلامتی شود. با این حال قرار گرفتن در معرض سطوح پایین تشعشع معمولاً مضر نیست.

رزم‌آرا مصارف این کانی‌ها را مختلف دانست و گفت: کانی‌های رادیواکتیو برای اهداف مختلفی مورد استفاده قرار می‌گیرند مثلاً اورانیوم به عنوان سوخت در راکتورهای هسته‌ای و توریوم در برخی کاربردهای پزشکی، برخی در صنعت و تحقیقات و کمترین استفاده آن‌ها در برخی جواهرات معدود غیرمعمول است.

به عنوان مثال اوتینایت، بیتفیته، کافنت، کوپروسکلودایت، فرنچولایت، متااوتینایت، سمارسکایت، سودیات، ایتروکروسیت و وندنبراندایت دارای عنصر پرتوزای اورانیم، اکنایت، استیسیات، توریانیت و ثورایت دارای عنصر پرتوزای توریوم و پلی‌کریز دارای عنصر پرتوزای ایتریوم است.

گوهرسنگ‌هایی که رادیواکتیویته طبیعی دارند

متخصص گوهرشناسی کاربردی و کانی‌های صنعتی ادامه داد: برخی از گوهرها رادیواکتیویته طبیعی دارند که ممکن است عناصر رادیواکتیو و فراورده‌های حاصل از تالشی در آن‌ها وجود داشته باشد که در جدول یک به اختصار آمده است. 

رزم‌آرا در توضیح این گروه از کانی‌ها عنوان کرد: در این گروه به ویژه زیرکن سبز که می‌تواند رادیواکتیویته منتشر کند، قابل ذکر است. البته گاهی اوقات ممکن است آن قدر مواد رادیواکتیو در آن وجود داشته باشد که ساختار بلورین آن نیز از بین برود. زیرکن اغلب حاوی مقادیر اندکی از عناصر رادیواکتیو در ساختار خود است که موجب دگرآمیخت شدن آن می‌شود. این فرم ناپایدار زیرکن، سیرتو لایت نام دارد که با بلورهای گرد و تقریباً گنبدی شکل با جالی قیرگون یا مات مشخص می‌شود. رنگ سبز در بسیاری از نمونه‌های گرد شده معمولاً نشان‌دهنده نوعی زیرکن رادیواکتیو است. در آپاتیت و تیتانیت (اسفن) رادیواکتیویته طبیعی معمولاً کمتر از تابش زمینه طبیعی است و هلیودورهای معدن نامیبیا (Rössing)، اکنایت و بعضی از مونازیت‌ها نیز تا اندازه‌ای تشعشع دارند.

وی افزود: عناصر رادیواکتیو که در گوهرسنگ‌های رادیواکتیو طبیعی، منبع تشعشع محسوب می‌شوند شامل عناصر سریوم(ce)، پتاسیم(k)، لانتانیوم(La)، نئودیمیوم (Nd)، پرازئودیمیوم (Pr)، روبیدیوم(Rb)، اورانیوم(U)، توریوم(Th) و سمریوم (Sm) است.

مقررات استفاده از گوهرسنگ‌های پرتو داده شده

عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی روش پرتودهی برای ارتقا یا تغییر رنگ را از دیگر روش‌های فراوری گوهرسنگ‌ها دانست و گفت: در معرض قرار دادن گوهرسنگ‌ها در یک راکتور هسته‌ای یا عمل‌آوری آن‌ها در یک شتاب‌دهنده می‌تواند آن‌ها را رادیواکتیو کند اما تمامی این فرایندها، گوهرسنگ‌ها را رادیواکتیو نمی‌کنند.

وی رایج‌ترین گوهرسنگ پرتودهی شده را توپاز معرفی و عنوان کرد: توپاز پس از قرار گرفتن در معرض پرتو، آبی رنگ می‌شود. الماس و سایر گوهرهای گرانبها نیز ممکن است با پرتودهی عمل‌آوری شوند. این فرایند پرتودهی می‌تواند گوهرها را کمی رادیواکتیو کند، به همین دلیل است که فروش این گوهرسنگ‌ها در کشورهای توسعه یافته، تحت مقررات ویژه‌ای قرار دارد. 

رزم‌آرا ادامه داد: بر اساس مقررات، کمیسیون تنظیم مقررات هسته‌ای آمریکا (اِن‌آرسی)، این گوهرسنگ‌ها معمولاً برای چند ماه ایزوله می‌شوند تا هر گونه مواد رادیواکتیویته باقیمانده در گوهرسنگ، تالشی یابد. بررسی‌های رادیولوژیکی پیش از عرضه گوهرسنگ به بازار، باید تحت مجوز اِن‌آرسی انجام بگیرد. این بررسی‌های پیچیده تضمین می‌کند هیچ گوهری به مردم فروخته نمی‌شود مگر اینکه رادیواکتیویته آن کمتر از سطحی باشد که ممکن است برای سلامتی انسان خطرآفرین باشد. هنگامی که تالشی رادیواکتیویته در گوهرسنگ‌ها کامل شد، در این صورت از مقررات اِن‌آرسی خارج می‌شود. به عبارت دیگر، هیچ مجوزی برای مالکیت یا فروش گوهرسنگ لازم نیست. به این ترتیب، فروشندگان بعدی، گوهرفروشان و مصرف‌کنندگان از مقررات اِن‌آرسی مستثنا هستند. نکته کلیدی این است که مقررات اِن‌آرسی در مورد گوهرسنگ‌هایی که حاوی مواد رادیواکتیو هستند اعمال می‌شود.

آیا پرتودهی، گوهرسنگ‌ها را رادیواکتیو می‌کند؟

وی مدت زمان پرتودهی را در رادیواکتیو شدن یک گوهرسنگ مؤثر دانست و گفت: هر چه یک گوهرسنگ بیشتر در معرض پرتودهی قرار گیرد، احتمال رادیواکتیو شدن گوهرسنگ بیشتر می‌شود. دلیل اینکه گوهرسنگ‌ها رادیواکتیو می‌شوند، فعال شدن ناخالصی‌های درون گوهرسنگ است. گوهرسنگ‌هایی که با تابش الکترون یا نوترون پرتودهی می‌شوند برای مدتی رادیواکتیو باقی می‌مانند.

پرتودهی نوترونی مدت زمان بیشتری طول می‌کشد تا به حد ایمن برسد. میانگین زمان برای رسیدن به حد ایمن شدن توپازهای تازه پرتودهی شده با نوترون ۱۲ تا ۲۴ ماه است. تنها چند گوهرسنگ معدود همچون توپاز آبی، بعضی الماس‌های رنگی، تورمالین قرمز، زیرکن و کوارتز دودی باید مورد بررسی دقیق قرار بگیرند، سایر انواع سنگ‌های قیمتی ذکر شده، بسیار نادر هستند به رادیواکتیو آغشته باشند.

متخصص گوهرشناسی کاربردی و کانی‌های صنعتی توضیح داد: پرتودهی می‌تواند سبب تغییر رنگ برخی از گوهرسنگ‌ها شود. به عنوان مثال، توپاز می‌تواند از رنگ زرد نسبتاً معمولی به آبی بسیار جذاب‌تر تغییر کند. توپاز آبی به رنگ «آبی لندن» ممکن است رادیواکتیو باشد. آبی لندن یک رنگ آبی تیره و کمی مایل به خاکستری است. الماس‌ها می‌توانند سبز و سبز مایل به آبی شوند و سایر گوهرسنگ‌ها نیز می‌توانند تغییر رنگ‌های بیشتری داشته باشند. 

رزم‌آرا در پاسخ به این پرسش که آیا آن‌ها به اندازه‌ای رادیواکتیو می‌شوند که تهدیدی برای سلامتی استفاده‌کننده باشد یا خیر، عنوان کرد: برای پاسخ به این پرسش تاکنون مطالعات زیادی برای ارزیابی تهدید (در صورت وجود) در این گوهرها انجام شده است. همه آن‌ها یک چیز را دریافتند اینکه در اثر پرتودهی، گوهرها رادیواکتیو می‌شوند، اما نه در حدی که سبب ایجاد مشکل شوند.

وی ادامه داد: دلایل متعددی برای این مطلب وجود دارد  نخست اینکه عناصری که بیشتر گوهرسنگ‌ها از آن‌ها تشکیل شده‌اند، برای فعال شدن مناسب نیستند، بنابراین رادیواکتیویته زیادی برای شروع تولید نمی‌شود و دوم اینکه بیشتر محصولات فعال‌سازی، نسبتاً سریع از بین می‌روند و سوم اینکه الکترون‌ها نمی‌توانند رادیواکتیویته را القا کنند مگر اینکه انرژی بسیار بالایی داشته باشند که بالاتر از آن چیزی است که بیشتر شتاب‌دهنده‌ها قادر به تولید آن باشند. ممکن است در برخی از گوهرها حتی آثار رادیواکتیویته باقی مانده باشد، اما خطرناک نیستند. به طور مثال، تشعشع رادون توسط گرانیت‌ها همچون گرانیت‌های ده‌غیبی مشهد که به عنوان سنگ‌ نما در ساختمان‌سازی استفاده می‌شود و گرانیت‌های کوهسنگی مشهد، مقدار تشعشع آن‌ها ممکن است در مواردی حتی بیش از یک قطعه توپاز آبی پرتودهی شده که تراش داده شده است، باشد.

عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد در پایان تصریح کرد: روش‌های تشخیص میزان آلودگی، به چندین فاکتور مهم از جمله نوع پرتوهای ساطع شده پرتوهای طبیعی یا پرتودهی مصنوعی، نوع گوهرسنگ، میزان پرتودهی، حد آشکارسازی و چندین عامل دیگر بستگی دارد.

با مشخص شدن عناصر یاد شده در این مصاحبه در یک جست‌وجوی ساده می‌توان به سایت‌هایی برخورد کرد که به عنوان مثال آپاتیت یا زیرکن را چه به صورت راف و تراش نخورده یا استفاده شده در زیورآلات برای فروش گذاشته‌اند. 

در تماس تلفنی با سایت‌ها و عرضه‌کنندگانی که این عناصر را موجود داشتند و عمدتاً توسط یک اپراتور پاسخ داده می‌شد، پاسخ‌دهنده در مورد اینکه آیا سنگی مانند توپاز آبی (آبی لندنی) از نظر وجود تشعشع ایمن‌سازی شده یا خیر هیچ اطلاعی نداشت.

در هر حال موجود بودن این عناصر برای عرضه در بازار و رسیدن به دست مصرف‌کننده نشان‌دهنده عرضه‌کنندگانی است که این عناصر را به صورت انبوه دارند و این پرسش مطرح می‌شود آیا نظارت کامل در عرضه این گوهرسنگ‌ها که ممکن است به رادیواکتیو آغشته باشند در مقدار انبوه وجود دارد؟ و اصولاً در چه محیطی و در چه شرایطی نگهداری می‌شوند؟ یا چگونه مصرف‌کنندگان از آغشته نبودن آنچه در بازار وجود دارد مطمئن باشند؟

نکته اساسی‌تر در این موضوع این است که مبادی ورودی این گوهرسنگ‌ها کجاست؟ با توجه به قرار گرفتن گوهرسنگ‌ها در گروه چهار کالاهای ممنوعه برای واردات، آیا این گوهرسنگ‌ها به صورت قانونی وارد می‌شوند یا غیرقانونی؟

از آنجایی که دانشگاه فردوسی مشهد به عنوان یک قطب علمی مطرح است تلاش کردیم در تکمیل پاسخ به پرسش‌های دیگر و روشن شدن ابعاد این موضوع از جمله پاسخ به پرسش‌هایی مانند چه میزان پرتو و یا چه مدت زمان قرار گرفتن در معرض یک پرتو کم اما ثابت رادیواکتیو سبب ایجاد خطر برای انسان خواهد شد، از استادان متخصص در حوزه پرتوشناسی این دانشگاه کمک بگیریم که متأسفانه در پیگیری‌های متعدد و انتظار بیشتر از یک ماه به پرسش‌های ارسال شده پاسخی داده نشد. 

در هر حال آنچه در موضوعات این چنینی کمک‌کننده است ایجاد آگاهی است تا بتوان هم با گوهرسنگ‌های بدون خطر آشنا شد و هم از سوءاستفاده افراد سودجو در فروش گوهرسنگ‌های آلوده به رادیواکتیو جلوگیری کرد و مسلماً مراجع علمی بیشتر از هر مرجع دیگری قادر به پاسخ‌گویی این پرسش‌ها و رفع شبهه‌ها خواهند بود که امیدواریم در پیگیری‌های بعدی در این موضوع یاریگر افکار عمومی باشند.

خبرنگار: طاهره فجر داودلی